Starożytność – literatura, filozofia, sztuka i dziedzictwo kulturowe

Nie sposób wymazać starożytności z dziejów ludzkości, bo czy można odciąć korzenie, nie naruszając całego drzewa? To w tamtych wiekach powstały fundamenty, na których wciąż opiera się nasze: myślenie, prawo i moralność – od filozofii Greków po surowe zasady Prawa Hammurabiego, od demokracji ateńskiej po rzymskie imperium, które choć upadło, nigdy nie przestało kształtować Europy. Gdyby historia była jedynie ciągiem konfliktów oraz panowania władców, może nie warto byłoby o niej mówić, ale starożytność to coś więcej – to początki cywilizacji, świątynie wznoszone ku bogom, mitologie tłumaczące istnienie świata i książki opisujące nie tylko życie ludzi, ale też ich strachy, pragnienia, a także dążenie do szczęścia, które niezmiennie powraca w każdej epoce.

Starożytność – ramy czasowe

By dobrze zrozumieć ramy czasowe starożytności, trzeba najpierw cofnąć się do momentu, w którym historia w ogóle zaczyna być zapisywana. Prehistoria to wszystkie dzieje człowieka sprzed wynalezienia pisma (szacuje się, że przełom ten nastąpił około 3500–3000 lat p.n.e. w Sumerze). Gdy ludzie nauczyli się utrwalać myśli na glinianych tabliczkach pismem klinowym, możemy już mówić o początku starożytności. Stąd nazwa „antyk” – pochodzi z łaciny (antiquus – dawny), a obejmuje epokę, która trwa mniej więcej aż do upadku Cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e. Moment ten, choć symboliczny, do dziś stanowi umowną granicę między starożytnością a wczesnym średniowieczem.

Najważniejsze cywilizacje rozwijające się na Bliskim Wschodzie w epoce starożytnej

Bliski Wschód – miejsce, gdzie początki cywilizacji zatoczyły swój pierwszy wielki krąg, a kolejne imperia stopniowo budowały fundamenty znanych nam dziś społeczeństw. To tutaj, pośród żyznych dolin Tygrysu i Eufratu, wyłoniły się pierwsze wielkie miasta, rządzone przez: kapłanów, wojowników i prawodawców, których zasady: organizacji państwa, prawa i religii miały ogromny wpływ na późniejsze epoki. Mezopotamia, Babilon, Asyria i Persja – każde z tych imperiów nie tylko rozwijały naukę, kulturę i sztukę wojenną, ale też naznaczały historię ludzkości wielkimi osiągnięciami, których echa pobrzmiewają do dziś.

Sumerowie – początek cywilizacji

Czy można wskazać jeden moment, w którym ludzkość dokonała przełomu, oddzielającego epokę prehistorii od historii? Jeśli tak, to zapewne byłoby to powstanie pisma klinowego w królestwach Sumeru, położonych w dorzeczu Tygrysu i Eufratu. Sumerowie, których cywilizacja rozwijała się od ok. 3500 r. p.n.e., stworzyli pierwsze miasta-państwa – Ur, Uruk, Nippur czy Lagasz, a ich świątynie wznosiły się ku niebu w postaci monumentalnych zikkuratów. To oni położyli fundamenty pod: rozwój prawa, organizacji społecznej i religii, a ich kapłani, kontrolujący świątynie, jednocześnie stanowili elitę władzy. Można powiedzieć, że już wtedy powstała pierwsza „biurokracja”, choć nie miała ona nic wspólnego ze znanym nam dziś urzędem – była raczej mistycznym centrum świata. Upadek cywilizacji Sumerów w III tysiącleciu p.n.e. nie oznaczał jednak końca dziedzictwa – ich osiągnięcia zostały przejęte i rozwinięte przez kolejne imperia Mezopotamii.

Babilon i Asyria – imperia dominacji

Jeśli Sumerowie stworzyli fundamenty, to Babilończycy i Asyryjczycy byli tymi, którzy wznieśli na nich potężne konstrukcje polityczne. Hammurabi, jeden z najsłynniejszych władców Babilonu (XVIII w. p.n.e.), zapisał się w dziejach jako twórca pierwszego spisanego systemu praw – Kodeksu Hammurabiego, w którym kara za przestępstwo często miała formę surowej, ale konsekwentnej zasady „oko za oko, ząb za ząb”. Babilon, z jego potężnymi murami i legendarnymi wiszącymi ogrodami Semiramidy, był kwintesencją bogactwa, ale również areną walk o władzę, które w końcu doprowadziły do jego podboju przez Asyrię. Ta ostatnia, nieznająca litości, zbudowała imperium wojowników, którzy dzięki nowatorskiej sztuce wojennej podbili znaczną część Bliskiego Wschodu, wprowadzając rządy terroru i przymusowych przesiedleń. Jednak nawet najpotężniejsze królestwa upadają – Asyria runęła w VII w. p.n.e., a Babilon ponownie wzniósł się z popiołów, stając się centrum kultury i nauki pod rządami Nabuchodonozora II.

Persja – król królów i imperium bez granic

Jeśli jedno państwo mogło pretendować do miana pierwszego światowego imperium, to bez wątpienia byłaby nim Persja. Za panowania Cyrusa Wielkiego (VI w. p.n.e.) Persowie zbudowali rozległe imperium, obejmujące: Mezopotamię, Anatolię, Egipt i zachodnią część Indii. Władca ten, w przeciwieństwie do swych poprzedników, stosował politykę tolerancji religijnej i kulturowej, pozwalając podbitym ludom zachować swoje tradycje i wierzenia. Persowie udoskonalili administrację, budując system dróg królewskich, który umożliwiał szybkie przemieszczanie się armii oraz posłańców, a także wprowadzili reformy gospodarcze, wzmacniając handel w całym imperium. Jednak nawet najbardziej doskonałe państwo nie jest niezniszczalne – w 331 r. p.n.e. Persja ugięła się pod naporem armii Aleksandra Wielkiego, którego podboje przyniosły upadek imperium, ale też nową erę kulturową – epokę hellenizmu.

Bliski Wschód w starożytności był więc areną nieustannych przemian – cywilizacje rozwijały się, upadały i rodziły na nowo, zostawiając po sobie dziedzictwo, które wciąż wpływa na współczesny świat.

Co dla starożytności oznaczał upadek cesarstwa zachodniorzymskiego?

Upadek Cesarstwa zachodniorzymskiego stanowił dla starożytności znaczący punkt zwrotny, zamykając długie wieki rozkwitu kultur, które stopniowo rozwijały się od początków cywilizacji na Bliskim Wschodzie, gdzie królami królów rządzono w oparciu o surowe prawa Hammurabiego i pismo klinowe. Wraz z obaleniem ostatniego cesarza Zachodu uległ zachwianiu wielki porządek, który Rzymianie – inspirowani osiągnięciami Greków i ich mitologią – utrzymywali w Europie, północnej Afryce i na ziemiach Bliskiego Wschodu, od czasów zniszczenia Kartaginy aż po triumfy chrześcijaństwa. Historycy w książkach opisujących tamte dzieje podkreślają, że 476 r. n.e. nie zakończył starożytności w jednej chwili (imperium trwało przecież na Wschodzie), niemniej właśnie wtedy runęły fundamenty politycznej dominacji Zachodu, a wraz z nią upadło wiele idei kształtujących: moralność, religię i kulturę antyku. Komu wówczas przeszłoby przez myśl, że dorobek filozofów, osiągnięcia nauki czy wynalazków tej epoki staną się dziedzictwem, na którym wciąż budujemy współczesne systemy wartości? Tak zaczęła się nowa przypowieść o człowieku, który – zmagając się ze strachem i walcząc o szczęście – miał w przyszłości stworzyć średniowieczne królestwa, nawiązujące jednak do wielkości starożytnego Rzymu, gdzie świątynie, miasta i bogowie jeszcze przed chwilą rozkwitały tak intensywnie, że wciąż inspirują nas do odkrywania najważniejszych informacji o dziejach Europy i ludzkiej moralności.

Co wydarzyło się po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego?

Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego dawne struktury władzy zaczęły się rozpadać, a Europa wkroczyła w epokę określaną dziś mianem wczesnego średniowiecza, w której nowo kształtujące się królestwa barbarzyńskie przejmowały kontrolę nad ziemiami dotąd należącymi do potężnego imperium. Historycy, analizujący starożytność i dzieje Rzymian, zauważają, że 476 r. n.e. nie był jedynie symbolicznym przełomem, lecz prawdziwym wstrząsem dla kultury i religii, które jeszcze niedawno w okresie rozkwitu porządkowały życie ludzi od północnej Afryki (gdzie wspomnieniem pozostawało zniszczenie Kartaginy), aż po Bliski Wschód, dawną kolebkę „królów królów” i pismem klinowym spisywanych Praw Hammurabiego. Chociaż antyk nie przestał istnieć z dnia na dzień (na Wschodzie wciąż rozwijały się struktury Bizancjum), to jednak fundamenty świata znanego Grekom i Rzymianom uległy osłabieniu, umożliwiając wkroczenie nowych sił politycznych i narodziny władców, którzy powoływali się na dziedzictwo starożytnego Rzymu, a zarazem przekształcali jego zasady w duchu rodzącej się chrześcijańskiej moralności. Książki opisujące tamten czas przypominają nam, że dotychczasowe osiągnięcia w dziedzinie: nauki, filozofii oraz kultury stopniowo przenikały do kolejnych pokoleń, choć otoczone mgłą niepewności i strachu, który towarzyszył przemianom politycznym i religijnym – i właśnie w tej atmosferze krystalizował się nowy kształt Europy, zakorzeniony wciąż we wspaniałej przeszłości starożytności, ale przechodzący powoli w średniowieczną przypowieść o człowieku szukającym szczęścia, jak też braku bólu wśród gwałtownych konfliktów, a ponadto zmian rządów.

Po jakie książki opisujące starożytność warto sięgnąć?

W czasie starożytności niejedna z ówczesnych cywilizacji tworzyła przy użyciu pisma klinowego świadectwa swych odkryć w filozofii, tęskniąc przy tym za niemal magicznym stanem, w którym brak bólu nie ograniczał rozwoju człowieka ani zdobywania najważniejszych informacji o życiu i historii. Czy skłoniłoby Cię do namysłu, że mitologia grecka, rozbudowana wokół jednego boga bądź całych panteonów, potrafiła wykuwać drogę do: demokracji, szczęścia i powstania chrześcijaństwa? W okresie rozkwitu antyku filozofowie roztrząsali istotę konfliktów zbrojnych, wskazywali na potęgę wielkiego Rzymu i podkreślali, że dawne cywilizacje miały ogromny wpływ na kształtowanie kolejnych kultur, dzięki czemu ich mitologię, przypowieść o człowieku i niezwykłe miasta wciąż odkrywamy w kolejnych książkach, nieustannie zadziwiając się głębią ludzkiego istnienia.

Na jakie książki o starożytności warto zwrócić uwagę?

• Beard, M. SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. Radomski N., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2016.

• Goldsworthy, A. Pax Romana. Wojna, pokój i podboje w świecie rzymskim, tłum. Radomski N., Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2018.

• Goodman, M. Rzym i Jerozolima. Zderzenie antycznych cywilizacji, tłum. Zienkiewicz O., Wydawnictwo Magnum 2007.

• Harper, K. Los Rzymu. Klimat, choroby i koniec imperium, tłum. Smółka G., Wydawnictwo Napoleon V 2021.

• Heather, P. Upadek Cesarstwa Rzymskiego. Nowa historia, tłum. Szczepański J, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis 2021.

• Jaczynowska, M., Stępień, M., Wipszycka, E. Historia starożytna, Wydawnictwo TRIO 2006.

• Krawczuk, A. Poczet cesarzy rzymskich, Wydawnictwo Iskry 2006.

• Lach G., Salamina–Plateje 490–479, Wydawnictwo Bellona 2010.

• Marciniak K., Mitologia grecka i rzymska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.

• Worthington, I., Alexander Wielki. Legenda i rzeczywistość, tłum. Wypustek A., Wydawnictwo Ossolineum 2008.

Niech każda z wymienionych publikacji stanie się zachętą do odkrywania mniej oczywistych wątków i świeżych spojrzeń na pozornie znane dzieje. Czy zaskoczy Cię, że badania przeszłości mogą zakwestionować Twoje dotychczasowe wyobrażenia o ludzkiej naturze i związkach pomiędzy teraźniejszością a dawnymi epokami? Być może to właśnie dzięki podobnym lekturom odnajdziesz nieoczywiste drogi łączące minione światy z Twoją własną codziennością.