Pozytywizm jako poszerzanie horyzontów – między teorią a rozwojem społecznej świadomości

Pozytywizm, kształtujący się w Polsce w drugiej połowie XIX wieku, był reakcją na dramatyczne skutki niepowodzeń politycznych, zwłaszcza upadku powstania styczniowego. Nazwa „pozytywizm” nawiązywała do postulowanego w Europie kursu filozofii pozytywnej, który za podstawę uważał: badania empiryczne, analizę faktów oraz wiarę w siłę nauki. W tym kontekście polscy pozytywiści podkreślali konieczność podjęcia pracy organicznej, rozumianej jako wspólny trud w zakresie: gospodarki, oświaty i kultury. Za równie istotne uznawali emancypację kobiet oraz asymilację Żydów, wierząc, że rozwój społeczeństwa wymaga zintegrowania wszystkich jego warstw. Twórczość literatury pozytywistycznej – obejmująca zarówno: powieść historyczną, nowele, jak i artykuły prasowe (m.in. w „Przeglądzie Tygodniowym”) – miała służyć szerzeniu idei: postępu, realizmu i naturalizmu, dzięki którym autorzy mogli wiernie odzwierciedlać złożoność rzeczywistości. Spośród największych twórców epoki należy wymienić Bolesława Prusa oraz Marię Konopnicką, którzy w swych dziełach prezentowali zarówno tematy bieżące, do jakich zaliczyć można stopniowy rozwój technologiczny (dotyczący m.in. nowinek technologicznych, w tym elektryczności oraz rozwoju tramwajów elektrycznych, o czym Prus wspominał w felietonach) czy postępy socjologii, jak i zagadnienia o charakterze ponadczasowym. Ich proza i tematy poruszane w poezji z jednej strony ukazywały rozmaite odcienie życia w Polsce, z drugiej zaś wzmacniały poczucie więzi narodowej, torując drogę dalszym refleksjom nad niepodległość.

Pozytywizm jako przełom w myśleniu społecznym i naukowym

Pozytywizm, określany w Polsce mianem jednej z najważniejszych epok w literaturze i filozofii, obejmuje ramy czasowe pozytywizmu przypadające mniej więcej na lata 1864–1890. Sama nazwa „pozytywizm” została przejęta od zachodnioeuropejskiego nurtu naukowego, którego fundamentem była wiara w wiedzę ścisłą i doświadczenia empiryczne. W okresie pozytywizmu ceniono pragmatyczne podejście do rzeczywistości, uznając, że nauka powinna służyć dobru ogółu oraz oświecać społeczeństwo. Charakterystycznym elementem stała się praca organiczna, propagowana przez polskich pozytywistów, wśród których: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz i Maria Konopnicka należeli do najbardziej rozpoznawalnych twórców. W ich dziełach mocno akcentowano problem warstw najuboższych, biedoty miejskiej i asymilacji Żydów, jak również potrzebę równouprawnienia kobiet. Inną ważną wartością epoki było przekonanie, że w dobie wielkiego rozwoju techniki (np. elektryczności) oraz odkryć z dziedziny filozofii i socjologii (reprezentowanych m.in. przez Herberta Spencera) postęp jest możliwy wyłącznie poprzez wspólne działania na rzecz społeczeństwa.

Kurs filozofii pozytywnej: ku nowym horyzontom racjonalnego poznania

Filozofię pozytywną, zapoczątkowaną przez Augusta Comte’a, postrzegano jako drogę wiodącą ku bardziej racjonalnemu oglądowi świata. W jej ramach szerzono ideę, że nauka i filozofia pozytywnej obserwacji stanowią klucz do rozwoju społeczeństwa oraz że każdy filozof powinien badać fakty namacalne, nie zaś spekulacje metafizyczne. Taki kurs filozofii pozytywnej kształtował przekonanie, iż podstaw rozwoju człowieka trzeba szukać w empirycznie potwierdzonych doświadczeniach, co przekładało się na jednoczesny rozkwit w: malarstwie, prozie i poezji. W Polsce pozytywizm znalazł swój wyraz w publikacjach prasowych, takich jak „Przegląd Tygodniowy”, w których autorzy zamieszczali artykuły analizujące zadanie sztuki i nauki w kształtowaniu narodowej świadomości. Polscy pozytywiści odrzucali rozważania zbyt abstrakcyjne, skupiając się na realnych problemach organizmu społecznego, do jakich zalicza się: niepodległość, edukację młodzieży czy pracę u podstaw na rzecz warstw najuboższych. W ten sposób dokonano przewartościowania dotychczasowego myślenia, a filozofii pozytywnej przyznano rolę głównego motoru przemian.

Powieść historyczna w kształtowaniu narodowej wyobraźni i pamięci

Na gruncie rodzimym powieść historyczna zajęła szczególne miejsce, stając się nośnikiem postaw i wartości wciąż żywych w polskim społeczeństwie po upadku powstania styczniowego. Henryk Sienkiewicz i Bolesław Prus, reprezentujący zróżnicowane formy literatury w okresie pozytywizmu, przejawiali jednak wspólne przekonanie, że twórczość musi wspierać odbudowę narodu, a jednocześnie szerzyć realizm i naturalizm jako metody docierania do prawdy o rzeczywistości. Powieść historyczna zyskiwała niebywałą popularność, ponieważ stanowiła atrakcyjną formę czytania dla czytelników zainteresowanych zarówno historią, jak i problematyką społeczną. Wplatanie wątków dotyczących XIX wieku, kwestii biedoty miejskiej czy asymilacji Żydów pozwalało lepiej zrozumieć, czym w praktyce jest dobra ogółu. Ponadto tematów dostarczała sama historia, zwłaszcza powstania styczniowego: upadku powstania styczniowego nie dało się oddzielić od kształtowania narodowej tożsamości i rozumienia przemian społecznych. Niezależnie od wątków fabularnych, wspólnym mianownikiem tych utworach pozostawała wiara w moc postępu i pracy u podstaw, podejmowanej ku lepszej przyszłości.

Jeremy Bentham – twórca utylitaryzmu i jego wizja dobra powszechnego w teorii i praktyce

Za twórcę utylitaryzmu uznaje się najczęściej Jeremy’ego Benthama, jednak istotną rolę w rozwinięciu tej teorii odegrał również John Stuart Mill. Utylitaryzm zyskał na znaczeniu w całym wszechświat myśli filozoficznej i społecznej XIX wieku, promując postawę, wedle której moralność działań określa stopień ich użyteczności dla ogółu. W okresie pozytywizmu tę koncepcję łatwo było połączyć z pracą organiczną, bo postulaty Milla i Benthama odpowiadały na dążenie do szczęścia i dobrobytu całych warstw społecznych. Herbert Spencer, choć nie był bezpośrednim twórcą utylitaryzmu, również uważał, że społeczeństwo może rozwijać się harmonijnie, gdy nauka i teorie ewolucyjne kierowane są na rzecz dobra wspólnego. Poglądy takie sprzyjały szerzeniu myśli o potrzebie równouprawnienia kobiet, albowiem pozytywiści dostrzegali, iż emancypacja kobiet służy rozwojowi społeczeństwa, wzmacniając jego realną siłę w Europie i pozwalając budować spójne struktury także na gruncie filozofii i socjologii.

Dziedzictwo upadku powstania styczniowego a narodowa tożsamość i rozwój idei

Nie sposób zrozumieć polskiego pozytywizmu bez wzięcia pod uwagę następstw, jakie niósł ze sobą dramatyczny upadek powstania styczniowego. Wśród młodych intelektualistów pojawiło się przekonanie, że niepodległość da się osiągnąć wyłącznie poprzez skuteczne reformowanie społeczeństwa, a nie kolejne romantyczne zrywy. Dlatego w pracach i artykułach publikowanych w Polsce zwracano coraz większą uwagę na ramy czasowe, w jakich rozwijano: pracę u podstaw, emancypację kobiet oraz współdziałanie wszystkich warstw społecznych dla dobra wspólnego. W przestrzeni kulturalnej, oprócz literatury, liczyła się także prostota motywów ukazywana w malarstwie Józefa Chełmońskiego czy proza i poezji twórców zaangażowanych w kształtowanie nowoczesnej, świeckiej rzeczywistości. Bibliografia tekstów naukowych i publicystycznych dotyczących powstania styczniowego często dowodzi przekonanie o potrzebie szerzenia filozofii pozytywnej i wsparcia reform oświatowych. Twórczość ta, dopełniana przykładami z Francji czy angielskiej myśli o społeczeństwie jako żywym organizmie, przyspieszała proces zrozumienia, że zarówno kultura, jak i nauka muszą być w pełni ukierunkowane na fakty oraz zadanie wzmacniania wspólnoty. Wierząc w możliwości człowieka i materii, pozytywistów fascynował postęp techniczny, w tym również elektryczności, która symbolizowała otwarcie na nowy typ cywilizacji.

Cały ten nurt stanowił solidny fundament pod kolejny etap rozwoju polskiej literatury, filozofii i życia publicznego, łącząc przekonanie o nieodzowności przemian społecznych z optymistyczną wiarą w potencjał nauki i racjonalnego myślenia.

Pozytywizm jako poszerzanie horyzontów – między teorią a rozwojem społecznej świadomości. Podsumowanie

Warto zauważyć, że autorzy pozytywistycznych dzieł nigdy nie ograniczali się jedynie do zachwytu nad osiągnięciami nauki czy nowinkami technicznymi. Z jednej strony dbali o przekładanie teorii na praktykę społeczną, z drugiej zaś wskazywali, jak istotne jest wychowywanie młodzieży w duchu odpowiedzialności za wspólny organizm narodowy. Ten aspekt wyrażał się w licznych utworach, w których podkreślano konieczność harmonijnego rozwoju sfery materialnej i intelektualnej, a także zrozumienia, że materia – tak w sensie gospodarki, jak i kondycji umysłowej społeczeństwa – wymaga stałej pielęgnacji. W ten sposób: powieść, nowele czy eseje stanowiły narzędzia do budowania głębokiej świadomości wspólnotowej, opartej na solidnych podstawach wiedzy oraz poszanowaniu odmienności kulturowej. Dzięki takiemu podejściu polscy pozytywiści ustanowili trwały wzorzec myślenia o literaturze i sztuce jako siłach sprawczych, zdolnych kreować realne zmiany w rzeczywistości. W efekcie ich twórczość zyskała miano prawdziwego katalizatora odnowy w Polsce i poza jej granicami, pobudzając: refleksję czytania, analizę zjawisk społecznych oraz wzmacniając ducha postępu, zrozumienia oraz jedności.