Oświecenie – droga ku racjonalności

Skąd w dawnych czasach narodziła się odwaga, by w epoce oświecenia rozum ludzki wynieść na piedestał i obalić wielowiekowe uprzedzenia? Przyjrzyjmy się, jak reformy Stanisława Augusta odsłoniły potęgę nauki i równości, gdy polskie społeczeństwo zaczęło coraz śmielej posługiwać się własnym rozumem, zamiast ślepo poddawać się wpływom feudalizmu. Czy to właśnie wyniesienie racjonalizm do rangi najważniejszego drogowskazu spowodowało, że wiek XVIII uznano za przełomowy w tylu obszarach życia?

Oświecenie – nowy porządek myśli i społecznych przemian

Oświecenie, zwane też „wiekiem filozofów” i rozciągające się w przybliżeniu na cały XVIII wiek, narodziło się w Europie Zachodniej jako dążenie do zastąpienia feudalizmu i krępujących przesądów nowym porządkiem opartym na racjonalizmie oraz poszanowaniu rozumu. W tamtych czasach myśliciele, wśród których ważne miejsce zajął Immanuel Kant, przekonywali, że rozum ludzki stanowi fundament wyjścia człowieka z jego własnych ograniczeń, czerpiąc przy tym inspirację ze: starożytności, chrześcijaństwa i szeroko rozumianych bogactwa nauki. Ta nazwa epoki – oświecenie – stała się symbolem wolności intelektualnej i podkreśleniem, że rozwój społeczeństwa jest możliwy poprzez świadome przyjęcia nowatorskich idei oraz dążenie do równości, a także prawdy. Ramy czasowe oświecenia obejmowały niemal całe stulecie, choć w pewnych regionach, zwłaszcza we Francji, ożywiony spór z konserwatystami i władcami sprzyjał stopniowemu, a czasem również dynamicznemu przebiegowi przemian.

W Polsce najważniejszy okres stanowiły czasy stanisławowskie, kiedy to Stanisław August Poniatowski wraz z takimi autorami i reformatorami, jak Stanisław Staszic czy Stanisław Konarski podjął starania o zniesienia liberum veto i umocnienie Rzeczypospolitej. Rozwój szkoły rycerskiej i wychowanie młodzieży szlacheckiej w duchu posługiwania się własnym rozumem stanowił ważny krok ku ukróceniu uprzedzeń oraz rozbudzeniu przekonania o znaczeniu wiedzy powszechnej. Nauka i filozofia nabrały wówczas szczególnej wagi, a rzemiosło artystyczne, a ponadto zabawy przyjemne zyskały walor edukacyjny, pozwalając dostrzec jej doskonałość także w dziedzinach sztuki. Oświecenie wpłynęło nie tylko na politycznych reformatorów, lecz również na postrzeganie: religii, praw i wolności ludzi, tworząc podwaliny pod nowoczesne myśl o naturze człowieka, a zarazem wyznaczające kierunek rozwoju, który do dziś pobudza historyków i badaczy do dalszych refleksji nad rzeczywistością.

Od barokowego przepychu do pracy nad własnym rozumem – oświeceniowe zmiany

W barokowej Europie dominowały przepych i skłonność do efektownych form, często wyrażane w nadmiernej ornamentyce rzemiosła artystycznego, zaś myśl koncentrowała się na wywyższaniu władcy i utrzymaniu w stanie pewnego konserwatyzmu. Z czasem pojawiło się jednak przekonanie, że racjonalizm oraz chęć posługiwania się własnym rozumem mogą przynieść społeczeństwu nowe możliwości uwolnienia z: feudalizmu, uprzedzeń i przesądów. „Wiek filozofów”, zwany też epoką oświecenia, zaczął się krystalizować w drugiej połowie XVII wieku we Francji, a największe natężenie osiągnął w XVIII wieku, będąc okresem dążenia do wolności i wyjścia człowieka z własnej winy poprzez pogłębianie wiedzy powszechnej. Bazowe stało się poszanowanie rozumu ludzkiego oraz natury, o czym świadczy choćby myśl Immanuela Kanta, wskazująca, że najważniejszy cel człowieka tkwi w jego świadomym przyjęciu odpowiedzialności za własne życie i samorozwój.

Te idee przeniknęły także do Rzeczypospolitej, szczególnie wówczas, gdy trwały czasy stanisławowskie, gdy Stanisław August Poniatowski – wraz z autorami takimi, jak Stanisław Staszic czy Stanisław Konarski – dążyli do zniesienia liberum veto i wzmacniania władzy w państwie. Wprowadzono reformy w wychowaniu młodzieży szlacheckiej, rozbudowano Szkołę Rycerską, a sama nazwa epoki (oświecenie) kojarzyła się z wiarą w jej doskonałość, mimo że w praktyce spotykała się wielokrotnie z opozycją konserwatywnych środowisk. Zmiany te, często oparte na równości i racjonalnym spojrzeniu na religię, przetrwały dzięki spisywaniu historii i bogactwa politycznych refleksji, w których życie oraz nauka stanowiły dwa filary rozwoju społeczeństwa. Do dziś są one ważne, ponieważ pokazują, jak wielkie znaczenie ma świadome kształtowanie rzeczywistości oraz uwalnianie człowieka z pęt feudalnych zależności, co przełożyło się na powstanie nowoczesnej Europy.

Przemiany w epoce oświecenia – dążenie do wolności, nauki oraz wspólnego dobra

Nurt epoki oświecenia wyznaczał nowy kierunek w myśli społecznej, kładąc szczególny nacisk na racjonalizm i dążenie do wolności. Zmiany obejmowały nie tylko sferę politycznych przekształceń, ale również szeroko rozumiane wychowanie oraz poszanowanie rozumu jako głównego narzędzia w rozwoju człowieka i społeczeństwa.

Jakie przemiany dokonały się w epoce oświecenia?

• akcent na edukację młodzieży szlacheckiej – propagowanie kształcenia opartego na wiedzy powszechnej i idei Szkoły Rycerskiej, gdzie uczono posługiwania się własnym rozumem oraz rozwijano rzemiosło artystyczne,

• dążenie do zniesienia feudalizmu – walka z przywilejami stanowymi, wyjście człowieka z ograniczeń i stworzenie ram ustrojowych, w których panowała równość oraz możliwość uczestniczenia w sprawach państwowych,

• krytyka przesądów i uprzedzeń – rozum ludzki stał się najważniejszym narzędziem odkrywania prawdy, a w tamtych czasach naciskano na wyzwolenie z krępujących myśl schematów religii czy tradycji, co popierał między innymi Immanuel Kant,

• ożywienie życia kulturalnego – epoka oświecenia wiązała się z myślą o tym, aby przyjemne połączyć z pożytecznym i skupiła się się nad studiami, rozwojem intelektualnym obywateli, akcentowano bogactwo: sztuki, literatury i historii,

• reformy politycznych i społecznych struktur – w czasach stanisławowskich, m.in. za sprawą: Stanisława Augusta Poniatowskiego, Stanisława Konarskiego czy Stanisława Staszica, podejmowano próby zniesienia liberum veto oraz ograniczono sprzeczne wpływy konserwatystów, aby wprowadzić Rzeczypospolitą na drogę rozumu i postępu,

• umacnianie racjonalizmu – przekonanie, że wiek XVIII, zwany też „wiekiem filozofów”, powinien stać się momentem dążenia do prawdy, a najważniejszym celem człowieka powinno być rozumowe podejście do świata, kładące podwaliny pod: wolność, równość, a także nowe spojrzenie na rolę króla i rozwój nauki.

Te przemiany, choć często spotykały się z opozycją i były niemniej trudne do zrealizowania, ugruntowały oświecenie jako epokę wyjątkową pod względem rozwoju rozumu i poszanowania natury ludzkiej. W gruncie rzeczy przyjęcie nowych idei, stanowiących wyjście człowieka z dotychczasowych ograniczeń, pozwoliło władcom i całemu społeczeństwu na dostrzeżenie wartości wolności oraz bogactwa reform, których echo odczuwamy do dziś.

Rozum ludzki jako fundament racjonalizmu, a także niezbędny filar reform

Rozum ludzki, uznawany w oświeceniu za najistotniejszy wyznacznik postępu, stanowił fundament racjonalistycznej przemiany, którą „wiek filozofów” podkreślał jako nieunikniony kierunek rozwoju. W tym czasie autorzy dzieł naukowych i politycznych w całej Europie, zwłaszcza we Francji, zwracali uwagę na potrzebę właściwego przyjęcia myślenia opartego na dowodach i logicznym wnioskowaniu, aby uzdrowić stan w państwie oraz wpłynąć na zmianę dotychczasowych poglądów w kwestiach religii czy chrześcijaństwa. Działania te wynikały z przekonania, że nazwa epoki nie powinna być jedynie ornamentem historii, lecz wskazówką, jak uwolnić społeczeństwo od ciemnoty i irracjonalnych lęków, które przez stulecia krępowały życie wielu ludzi.

Pokłosie tych przemian ujawniło się także w życiu politycznym. Reformy inspirowane filozofią i nową perspektywą na rolę króla okazywały się często podstawą do ustanowienia wolności: słowa, rozwoju nauki i zdrowszych relacji międzyludzkich. Nie jest przypadkiem, że życiem, jak również dokonaniami Jana Zamoyskiego z dawnych wieków interesowano się ze wzmożoną siłą, biorąc jego postępowanie jako wzór. Docenione zostały także dokonania bardziej współczesnych myślicieli – choćby wolterowskie czy locke’owskie – uznaje się dziś za przykłady, jak istotne było odwoływanie się do argumentów racjonalizmu, nie zaś wyłącznie do tradycji czy dogmatów. W gruncie rzeczy to właśnie postulat rozumnego przekształcania świata i dążenia do rozkwitu życia stał się podstawą wizji oświeceniowych reform, które trwale odbiły się na kształcie współczesnej Europy.

Reformy w państwie Stanisława Augusta i jego mecenat nad sztuką, jak również edukacją

W epoce nazywanej „wiekiem filozofów,” w której Stanisław August Poniatowski – jako król Rzeczypospolitej – zdecydował się na głębokie zmiany w państwie, czerpiąc inspiracje zarówno z Francji, jak i z wielowiekowej historii, dokonano wielu przemian. Działania te, często powiązane z myślą o chrześcijaństwie oraz dogmatami niesionymi przez autorów dzieł z dziedziny religii czy filozofii, miały zapewnić nowe przyjęcia racjonalnych rozwiązań i podkreślać znaczenie nauki w życiu społeczeństwa.

Jakie reformy w państwie wprowadził Stanisław August?

• działalność edukacyjna – tworzenie nowoczesnych szkół i wspieranie młodzieży szlacheckiej, aby pogłębiała swoją wiedzę w stanie odpowiednim dla wyzwań oświecenia, co przejawiało się w inicjatywach takich, jak Korpus Kadetów czy reformy programów nauczania,

• mecenat artystyczny – finansowanie i popularyzowanie rzemiosła oraz sztuki, między innymi poprzez wspieranie: malarzy, rzeźbiarzy, a także architektów, aby wskazywać na wielką rolę kultury i dziedzictwa duchowego w rozwoju państwa,

• reorganizacja ustroju – dążenie do poprawy funkcjonowania kraju przez ograniczenie istniejących nadużyć, między innymi znoszenie przeszkód wynikających z przestarzałych przywilejów; tym samym rozbudzanie świadomości obywatelskiej w odniesieniu do historii i potrzeby modernizacji.

Wiele z tych reform okazało się nieodzownymi dla nowej wizji Rzeczypospolitej oraz jej miejsca w dziejach Europy. W gruncie rzeczy Stanisław August nie tylko dowodził swymi inicjatywami, jak również ukazywał, że rozum ludzki stanowi podstawę zdrowych przemian, ale też pozostawił przyszłym pokoleniom wzorzec mądrego mecenatu na styku: filozofii, kultury oraz polityki.

Oświecenie – droga ku racjonalności. Podsumowanie

Czy wiemy, że bez przekonania o sile rozumnego przekształcania świata i stopniowego uwalniania człowieka z pęt feudalizmu nie powstałyby nowoczesne uniwersytety, nie rozkwitłaby nauka ośmielająca filozofów do kwestionowania dogmatów, a Stanisław August nie podjąłby się trudnego zadania wcielania w życie reform Rzeczypospolitej? Dziedzictwo XVIII stulecia, kształtowanego w atmosferze inspiracji myślą francuską oraz poszanowania tradycji chrześcijaństwa, odsłoniło nową jakość zarządzania państwem i pozwoliło nadać rozpęd: edukacji, rzemiosłu oraz sztuce. Dążenie do racjonalizmu wzmocniło także głosy krytyczne wobec nadmiernych przywilejów i zastałych konwencji, co skłoniło coraz szersze grono obywateli do samodzielnego analizowania sytuacji politycznej oraz społecznej. Nie sposób przy tym pominąć znaczenia wizji Immanuela Kanta czy innych wybitnych autorów, którzy udowodnili, że człowiek wyposażony w rozum ludzki zyskuje nieograniczone perspektywy rozwoju intelektualnego, a także etycznego. Dzięki temu epoka oświecenia, z jej podkreśleniem wartości: prawdy, wolności i wspólnego dobra, pozostaje żywą inspiracją przy tworzeniu przyszłych programów nauczania oraz praktyki społecznej, uwydatniając rolę świadomego dążenia do samodoskonalenia i konsekwentnego umacniania fundamentów cywilizacji.