Epoki literackie – idealna powtórka do matury z AHE

Wyobraźmy sobie, że zamiast przytłaczającej listy dat i nazwisk otrzymujemy mapę literackich epok, którą można przeglądać z lekkością i swobodą. Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi (AHE) przygotowała właśnie taką wiedzę w pigułce – od starożytności po współczesność, przez błyskotliwy racjonalizm oświecenia, a także urzekający mistycyzm romantyzmu. Dzięki temu nazwiska Bolesława Prusa, Marii Konopnickiej czy Witolda Gombrowicza nie giną w spisie lektur, lecz stają się drogowskazami w fascynującej wędrówce przez: style, poglądy i idee, które wciąż potrafią nas zainspirować. AHE zaprasza do wspólnej podróży, w której zbędny ciężar dat zamienia się w odkrywanie kolejnych literackich światów, co nadaje przygotowaniom do matury przyjemną dynamikę i pomaga docenić prawdziwą rolę literatury w życiu. Rozpocznijmy wspólną naukę-przygodę!

Epoki literackie – czym są i w jakim celu je wyróżniamy?

Epoki literackie to umowne przedziały czasowe, które pozwalają nam uchwycić bogactwo i przemiany kultury w różnych momentach historii: od starożytności (antyk, do V wieku), przez: średniowiecze (V–XV wiek), renesans (XVI wiek), barok (XVII wiek), oświecenie (XVIII wiek), romantyzm (pierwsza połowa XIX wieku), pozytywizm (druga połowa XIX wieku), Młodą Polskę (1890–1918), dwudziestolecie międzywojenne (1918–1939), aż po literaturę współczesną (od 1939 roku). Każdy z tych okresów bywa charakteryzujący się własnym systemem wartości i stylem twórczości, czego przykładem mogą być odkrycie Ameryki czy zdobycie Konstantynopola, symbolizujące momenty przełomowe dla cywilizacji i kształtowania się myśli o naturze człowieka: niekiedy nurt humanizm przenika się z racjonalizm, innym razem następuje nagle fascynacja mistycyzmem czy klasycyzmem.

Wyróżnianie epok literackich nie sprowadza się jedynie do podziału chronologicznego; służy również lepszemu zrozumieniu przeszłości i przyszłości, pokazując, jak tradycji, religii czy filozofii wpływają na poglądy i wyzwolenie artystycznych idei. Dzięki temu mamy pogląd uznający, że przyjrzenie się uwarunkowaniom jednej epoki pozwala uchwycić cel istnienia kolejnych – zobaczyć, w jaki sposób dzieła twórców (od Williama Szekspira, Bolesława Prusa czy Witolda Gombrowicza po Stanisława Wyspiańskiego, Marię Konopnicką i Czesława Miłosza) rezonują z przemianami historii i społeczności. Epoki literackie bywają więc kluczem do miłości i konfliktów, do reformacji i kontrreformacji, do prądów, które niekiedy burzą ustalony porządek, a innym razem jednoczą szlachtę czy przedstawicieli Francji i Polsce we wspólnym rozwoju: sztuki, matematyki czy rzeczywistości myśli.

Dziedzictwo jednej epoki – dlaczego żadnej nie można pominąć i każda jest ważna?

Dziedzictwo jednej epoki nie jest wyizolowaną ciekawostką, lecz elementem większego łańcucha, który spaja przeszłości i przyszłość, wzbogacając nasze zrozumienie kultury oraz wyjaśniając cel istnienia kolejnych pokoleń twórców. Epoki literackie – od starożytności, poprzez: średniowiecze, renesans (czyli narodziny „człowieka renesansu”), barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, Młodą Polskę, aż po dwudziestolecie międzywojenne i literaturę współczesną – nie tylko przypominają o zdobyciu Konstantynopola bądź odkryciu Ameryki jako symbolach przełomów w historii, ale także stanowią pogląd uznający, że w każdym z tych okresów następuje nagle istotny zwrot idei, który zmienia oblicza: miłości, religii czy filozofii nadawane przez społeczeństwa w Europie i Polsce. Bez baroku nie zrozumiemy kształtu kontrreformacji, bez renesansu zabraknie wglądu w humanizm i rozwój racjonalizmu, a bez oświecenia trudno pojąć kolei myśli ludzi epoki Stanisława Wyspiańskiego, Bolesława Prusa czy Marii Konopnickiej, którzy budowali nowoczesną rzeczywistość, czerpiąc z dawnych tradycji, a zarazem wprowadzając wyzwolenie wyobraźni i poglądów.

Każda z tych formacji – od klasycyzmu po ekspresjonizm – to swoisty pomost między dawną i obecną cywilizacją, w którym przedstawiciele różnych nurtów literackich (William Szekspir, Juliusz Słowacki, Witold Gombrowicz, Czesław Miłosz) wyznaczali nowe drogi w rozumieniu człowieka. Dzięki temu ani reformacja, ani następujące po niej przemiany religii, nauki czy nawet matematyki nie stają się niezrozumiałymi epizodami, lecz odsłaniają charakteryzujący rozwój tradycji i kolejne przejawy myśli we Francji, na Zachodzie czy w Polsce. Dziedzictwo jednej epoki to również klucz do zrozumienia następnej: rozpoznanie genezy odrodzenia wyjaśnia późniejsze nurty kontrreformacji, a poznanie romantyzmu uświadamia, jak głęboko zakorzeniony w mistycyzm i emocje bywał stosunek ludzi do świata. Bez ich całościowego oglądu zgubilibyśmy sens ewolucji literatury, sztuki, a nawet poglądów politycznych i społecznych, w których tkwi pierwotne wyzwolenie z dawnych ograniczeń.

„Odkrycie Ameryki”, czyli co każda epoka literacka wniosła do historii

Wyobraźmy sobie, że odkrycie Ameryki to nie pojedynczy wyczyn, lecz pogląd uznający znaczenie każdej epoki literackiej jako podstawowego etapu w rozwoju europejskiej i światowej cywilizacji. Prześledźmy zatem chronologiczną panoramę epok, by zrozumieć ich główne założenia i powiązania z tradycji, filozofii czy racjonalizmem, wskazując zarazem, jak wiele wniosły w naszą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.

Jakie są najważniejsze aspekty, które każda epoka wniosła do historii?

• starożytność (antyk, do V wieku) – epoka narodzin gatunków literackich i podstaw filozofii (m.in. Platon, Arystoteles), kształtująca pojęcie humanizmu i wartości klasycyzmu; jej dziedzictwo wpłynęło na: religię, sztukę i formowanie się myśli o: miłości, moralności oraz racjonalnym podejściu do rzeczywistości;

• średniowiecze (V–XV wiek) – czas silnych wpływów chrześcijańskich i dominacji feudalizmu, w którym jednak niekiedy rozwijała się twórczość mistyczna, kształtująca wizję człowieka stawiającego cnotę i wiarę na pierwszym miejscu; epoka charakteryzująca się procesem budowania tożsamości wielu królestw w Europie, m.in. poprzez szlachtę i kodeks rycerski;

• renesans (odrodzenie, XVI wiek) – okres wielkiego wyzwolenie od średniowiecznych ograniczeń, którego symbolem staje się człowiek renesansu (Leonardo da Vinci, Erazm z Rotterdamu), kładący nacisk na: humanizm, rozwój sztuk i matematyki, a także dyskusje o naturze człowieka i jego cel istnienia; w literaturze angielskiej reprezentowany przez Williama Szekspira, w polskiej przez Jana Kochanowskiego;

• barok (XVII wiek) – czas niekiedy burzliwych przemian religijnych i politycznych, w którym kontrreformacja, mistycyzm oraz dążenie do ekspresyjnych środków wyrazu kształtują nowe koncepcje piękna i ozdobności; wpływa to na bogactwo metafor oraz rozbudowany styl w poezji i sztuce, a także głębsze namysły nad filozofią i duchowością;

• oświecenie (XVIII wiek) – epoka rozkwitu myśli racjonalistycznej, wyznaczająca kolej dążenia do wiedzy, rozwoju nauk przyrodniczych oraz reform społecznych; we Francji (wolterowska krytyka ustrojowa) i w Polsce (Konstytucja 3 maja), widoczna w budowaniu nowoczesnego podejścia do: historii, religii i miłości, a także inspirująca do kolejnych przemian;

• romantyzm (I połowa XIX wieku) – nurt wyzwalający emocjonalną ekspresję, przeciwstawny chłodnemu racjonalizmowi poprzedniej epoki; Juliusz Słowacki czy Adam Mickiewicz mocno podkreślają w swej twórczości wątki wolnościowe, mistycyzm i nowe formy idei narodowych, w których przeszłości i przyszłość współgrają z żywym uczuciem jednostki;

• pozytywizm (II połowa XIX wieku) – okres, w którym rozum i praca organiczna stają się narzędziami rozwoju społecznego; Bolesław Prus i Maria Konopnicka przypominają, że rzeczywistość może być ulepszona poprzez praktyczne reformy i wykształcenie, co staje się poniekąd reakcją na romantyczne wyobrażenia;

• Młoda Polska (1890–1918) – nurt w literaturze polskiej charakteryzujący się: symbolizmem, ekspresjonizmem i fascynacją kulturą Zachodu; Stanisław Wyspiański, jako jeden z głównych przedstawicieli, rozbudza w Polsce nowy typ rozumienia sztuki, kładąc nacisk na połączenie tradycji z nowatorskimi poszukiwaniami;

• dwudziestolecie międzywojenne (1918–1939) – czas rozkwitu awangardowych ruchów, w którym Witold Gombrowicz, Czesław Miłosz i inni twórcy mierzą się z dynamicznymi zmianami politycznymi i społecznymi; epoka następuje nagle po długim okresie zaborów, przynosząc w literaturze intensywne spory o: poglądy, tożsamość narodową i nowoczesny światopogląd;

• literatura współczesna (od 1939 roku) – etap, w którym wspomnienie zdobycia Konstantynopola czy odkrycie Ameryki ustępuje pola refleksjom nad tragediami XX wieku i kolej futurystycznym wizjom przyszłości; różnorodność prądów (klasycyzm, ekspresjonizm, humanizm, religia, racjonalizm) przekłada się na wielogłosowość w odniesieniu do: myśli, miłości, historii i duchowego rozwoju człowieka.

Każda z wyżej wymienionych epok, choć wydaje się jedynie chwilowym wycinkiem w długiej historii, stanowi ważny krok w przekształcaniu: kultury, poglądów i wyobrażeń o miejscu człowieka w świecie. Ich dziedzictwo pokazuje, że wyodrębnianie jednej epoki od drugiej bywa konieczne do odkrywania nowatorskich idei oraz podtrzymywania ciągłości tradycji, dzięki której możemy zrozumieć zarówno naszą przeszłość, jak i drogę ku przyszłym cywilizacyjnym wyzwaniom.

W jaki sposób szybko rozpoznać pogląd uznający daną epokę za najważniejszą?

Aby szybko rozpoznać pogląd uznający konkretną epokę literacką za szczególnie ważną, warto w pierwszej kolejności wychwycić kilka punktów orientacyjnych: charakterystyczne dzieła, daty przełomowych wydarzeń, grono najciekawszych przedstawicieli oraz kluczowe pojęcia związane z duchem czasu. W praktyce oznacza to, że nazwy takie jak antyk, średniowiecza, renesans, baroku, młoda polska czy nawet dwudziestolecie międzywojenne nie będą jedynie przypadkowym zestawieniem, lecz czytelną mapą określającą przemiany myśli w Europie, rozwój matematyki, a niekiedy także postęp w sztuce, filozofii i formach wyrazu. Śledzenie tych elementów pozwala zrozumieć, w jakiej kolei dane epoki literackie przejmowały od poprzedników istotne idee i nadawały im nowy kształt, dzięki czemu łatwiej docenić ich wkład oraz doczekać się uznania własnych interpretacji w światowej dyskusji o kanonach kultury.

Epoki literackie – idealna powtórka do matury z AHE. Podsumowanie

Pod wieloma względami epoki literackie, od antyku i średniowiecza przez renesans i barok aż po Młodą Polskę i dwudziestolecie międzywojenne, stanowią wielobarwną mozaikę, w której zestawienie: myśli, stylów i inspiracji nadaje kształt całej kulturze w Europie. Docenienie różnorodności oraz znaczenia tych przełomów – tak ważnych dla rozwoju: sztuki, matematyki czy refleksji intelektualnej – pozwala na pełniejsze zrozumienie, że ich przedstawiciele nierzadko działali wbrew konwencjom, by poszerzyć horyzonty kolejnych pokoleń. Zarówno realia średniowiecza, jak i innowacje renesansu, ekspresja baroku czy modernizujący polot Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego współtworzą przestrzeń, w której najlepsze inicjatywy znajdują uznanie. Wspólnym mianownikiem tych epok bywa bowiem dążenie do uchwycenia piękna i prawdy, co w konsekwencji pozwala budować ciągłość tradycji literackiej i rozwijać wrażliwość na przemiany zachodzące w rzeczywistości.